Το Ελληνιστικό Όραμα δεν τελείωσε με την Αρχαιότητα

την

 


Η αδιάκοπη πορεία του ελληνικού πνεύματος από την κλασική εποχή έως την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τη σύγχρονη ανθρωπότητα

1. Εισαγωγή — Το αιώνιο ρεύμα του Ελληνικού Πνεύματος

Συχνά η ιστορία διδάσκεται σαν μια σειρά από περιόδους που αρχίζουν και τελειώνουν απότομα: κλασική Ελλάδα, ελληνιστική περίοδος, Ρώμη, Μεσαίωνας, Αναγέννηση.
Όμως όσοι μελετούν βαθύτερα τον πολιτισμό γνωρίζουν κάτι πολύ σημαντικό: τα μεγάλα πνευματικά οράματα δεν πεθαίνουν. Μεταμορφώνονται.

Ακριβώς έτσι συνέβη με το Ελληνιστικό Όραμα.
Δεν εξαφανίστηκε με την πτώση των ελληνικών πόλεων ούτε χάθηκε μέσα στην ύστερη αρχαιότητα. Αντίθετα, σαν υπόγειος ποταμός, διέσχισε αιώνες σκοτεινούς για να επανεμφανιστεί σε κοσμοϊστορικές στιγμές, να εμπνεύσει λαούς και να θεμελιώσει ολόκληρη τη νεωτερική εποχή.

Το Ελληνιστικό Όραμα δεν ήταν απλώς η εξάπλωση της ελληνικής γλώσσας.
Ήταν μια κοσμοθεωρία, ένας νέος τρόπος αντίληψης του ανθρώπου, του κόσμου και του θείου. Ήταν μια «πνευματική οικουμενικότητα», ένας ελληνικός ανθρωπισμός, μια αίσθηση ότι ο Λόγος και η Ελευθερία αποτελούν κοινό κτήμα ολόκληρης της ανθρωπότητας.

Αυτό το όραμα:

  • συνεχίστηκε στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία,

  • ενσωματώθηκε στον χριστιανισμό,

  • διασώθηκε από τους βυζαντινούς λογίους,

  • αναγεννήθηκε στην Ιταλία,

  • και κορυφώθηκε με τον Διαφωτισμό.

Σήμερα, σε μια εποχή κρίσεων και μεταβάσεων, το Ελληνιστικό Όραμα επιστρέφει ξανά, ως μια πρόταση για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος στον 21ο αιώνα.

2. Τι ήταν στην ουσία το Ελληνιστικό Όραμα;

Η ελληνιστική περίοδος (323–30 π.Χ.) δεν ήταν απλώς μια ιστορική εποχή. Ήταν μια νοοτροπία.
Όταν ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του άνοιξαν τον δρόμο για τη συνάντηση Ελλάδας, Αιγύπτου, Περσίας, Εβραϊσμού, Ινδίας και Ανατολής, γεννήθηκε ένας νέος τύπος ανθρώπου: ο κοσμοπολίτης της ελληνικής παιδείας.

Το ελληνιστικό όραμα στηριζόταν σε τέσσερις πυλώνες:

2.1 Η ελληνική γλώσσα ως παγκόσμιο όργανο Λόγου

Η Κοινή Ελληνική έγινε η πρώτη πραγματικά διεθνής γλώσσα.
Όχι μόνο εμπορίου, αλλά φιλοσοφίας, επιστήμης, θρησκείας και διοίκησης.
Με την ελληνική μεταφράστηκε η Παλαιά Διαθήκη, γράφτηκαν οι πρώτες χριστιανικές γραφές, διαδόθηκαν οι στωικοί και οι νεοπλατωνικοί.

2.2 Ο άνθρωπος ως φορέας λογικής και ελευθερίας

Ο ελληνιστικός άνθρωπος δεν ήταν υπήκοος αυτοκρατοριών μόνο.
Ήταν μαθητής της φιλοσοφίας, κάτοχος του Λόγου, αναζητητής της αρετής και της ευδαιμονίας.

2.3 Η συνάντηση πολιτισμών

Η ελληνική σκέψη δεν κατέστρεψε τους λαούς που συνάντησε. Αντίθετα, τους ανέδειξε.
Μετέφρασε τους θεούς τους, σεβάστηκε τις λατρείες τους, και δημιούργησε μια οικουμενική παιδεία που ένωσε Ανατολή και Δύση.

2.4 Η πνευματική αναζήτηση του Ενός

Με τους στωικούς, τους νεοπυθαγόρειους, τους ερμητιστές και τους νεοπλατωνικούς, ο Ελληνισμός στράφηκε προς μια ανώτερη μορφή θρησκευτικού στοχασμού: τον Θεό που είναι Λόγος, Νους, Αρχή των πάντων.

Αυτή η αναζήτηση του Ενός επρόκειτο να παίξει καθοριστικό ρόλο στους αιώνες που ακολούθησαν.

3. Ο Ελληνισμός μέσα στη Ρώμη — Μια Αυτοκρατορία γίνεται Ελληνική

Οι Ρωμαίοι κατέκτησαν την Ελλάδα.
Αλλά ο Ελληνισμός κατέκτησε τη Ρώμη.

Από τον 2ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ., η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώθηκε σε ελληνιστικό κράτος:

  • Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τους Έλληνες θεούς.

  • Η φιλοσοφία έγινε ελληνική.

  • Οι νέοι αυτοκράτορες σπούδαζαν ελληνικά.

  • Οι επιστήμες αναπτύχθηκαν μόνο μέσω της ελληνικής.

Η Ρώμη έγινε το όχημα της ελληνικής οικουμενικότητας.
Και όταν ήρθε ο χριστιανισμός, δεν γεννήθηκε σε παλαιά εβραϊκή μορφή, αλλά σε ελληνιστικό περιβάλλον της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας, της Εφέσου, της Κωνσταντινούπολης.

4. Η Ελληνιστική Σφραγίδα στο Βυζάντιο — Η Παράδοση που διασώζει

Ολόκληρη η βυζαντινή αυτοκρατορία μπορεί να θεωρηθεί ως η συνέχεια του ελληνιστικού κόσμου σε χριστιανική μορφή.

Το Βυζάντιο διατήρησε:

  • τη γλώσσα,

  • τη φιλοσοφία,

  • την παιδεία,

  • τις τέχνες,

  • την κοσμοθεωρία
    του ελληνικού πολιτισμού.

Η θεολογία του Βυζαντίου είναι βαθύτατα νεοπλατωνική, από τον Ωριγένη μέχρι τον Μάξιμο Ομολογητή και τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο.

Η Ορθοδοξία —παρά τις μεταγενέστερες παρερμηνείες— στηρίζεται στον ελληνικό στοχασμό για το Θείο Φως, το Είναι, τον Λόγο, την Θέωση.

Το Βυζάντιο κράτησε ζωντανό το ελληνικό πνεύμα για χίλια χρόνια.
Και όταν η Κωνσταντινούπολη έπεσε το 1453, οι Έλληνες λόγιοι έγιναν οι δαυλοφόροι της Αναγέννησης.

5. Η Αναγέννηση — Η Μεγάλη Επιστροφή της Ελλάδας

Η Αναγέννηση δεν ήταν απλώς αναβίωση της κλασικής τέχνης.
Ήταν επανάσταση του ελληνικού τρόπου σκέψης.

Όταν οι λόγιοι της Κωνσταντινούπολης έφτασαν στην Ιταλία, έφεραν μαζί τους:

  • κώδικες,

  • χειρόγραφα,

  • πλατωνικά κείμενα,

  • αριστοτελικές σχολές,

  • νεοπλατωνικές ιδέες.

Και τότε συνέβη το θαύμα.

Ολόκληρη η Ευρώπη ανακάλυψε ξανά:

  • τον Πλάτωνα,

  • τον Πλωτίνο,

  • τον Αριστοτέλη,

  • τον Ορφισμό,

  • τον Πυθαγορισμό,

  • την ελληνική ιδέα της ομορφιάς.

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Μιχαηλάγγελο, ο Ντα Βιντσι, ο Φιτσίνο και ο Πίκο ντελλα Μιράντολα εμπνεύστηκαν από τον ελληνικό ανθρωπισμό: ο άνθρωπος είναι δημιουργός, φορέας του θείου μέσα του, κύριος της μοίρας του.

Η Αναγέννηση ήταν η αναγέννηση του Ελληνισμού.

6. Ο Διαφωτισμός — Το Ελληνικό Φως γίνεται Παγκόσμιο

Ο Διαφωτισμός (17ος–18ος αιώνας) είναι η καθολική νίκη του ελληνικού οράματος:

  • η λογική,

  • η επιστήμη,

  • η ελευθερία,

  • τα ανθρώπινα δικαιώματα,

  • η δημοκρατία,

  • η αξία του ατόμου,

  • η αυτονομία του νου.

Όλα αυτά έχουν ελληνικές ρίζες.
Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού το έλεγαν ανοιχτά:

Ο Βολταίρος αποκαλούσε τους Έλληνες «τους δασκάλους του ανθρώπινου γένους».
Ο Μοντεσκιέ βασίστηκε στις ελληνικές πολιτείες για να γράψει το Πνεύμα των Νόμων.
Ο Ρουσσώ υιοθέτησε την ελληνική έννοια της πολιτικής αρετής.
Οι εγκυκλοπαιδιστές διάβασαν τους Έλληνες ως πρότυπα επιστημονικής σκέψης.

Η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση έχουν ως θεμέλιο την ελληνική ιδέα της Ελευθερίας.

Ο Διαφωτισμός ήταν η δεύτερη παγκόσμια Αναγέννηση του Ελληνισμού.

7. Ο Νεότερος Ελληνισμός — Από την Επανάσταση του 1821 έως σήμερα

Η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν μια τοπική εξέγερση.
Ήταν μέρος του μεγάλου ρεύματος που ξεκίνησε από τον Διαφωτισμό και είχε τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα.

Ο Κοραής, ο Ρήγας, ο Καποδίστριας, ακόμη και οι φιλέλληνες της Ευρώπης, έβλεπαν την Ελλάδα ως την κοιτίδα της ελευθερίας και ως την πηγή της νεωτερικότητας.

Μετά το 1830, ο Νεοελληνισμός έγινε η νέα μορφή του ελληνιστικού οράματος:

  • η γλώσσα,

  • η παιδεία,

  • η τέχνη,

  • η επιστήμη,

  • η φιλοσοφία
    αναπτύχθηκαν με βάση το ελληνικό υπόβαθρο.

Οι μεγάλοι ποιητές (Σολωμός, Παλαμάς, Σεφέρης, Ελύτης) είδαν την πορεία του ελληνικού πνεύματος ως ένα συνεχές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

8. Στον 21ο αιώνα — Η Τρίτη Ελληνική Αναγέννηση

Σήμερα ζούμε μια εποχή βαθιάς μετάβασης:

  • τεχνολογία,

  • κρίση ταυτότητας,

  • μηδενισμός,

  • απώλεια νοήματος,

  • παγκόσμιοι κλονισμοί.

Ωστόσο, ακριβώς σε αυτή τη ρευστότητα, το Ελληνιστικό Όραμα αποκτά νέα δύναμη.

Γιατί;

8.1 Ο κόσμος αναζητά ξανά τον Λόγο

Σε μια εποχή παραπληροφόρησης, ο ελληνικός σεβασμός της λογικής και της απόδειξης είναι αναγκαίος.

8.2 Η πνευματικότητα επιστρέφει

Ο νεοπλατωνισμός, η στωική φιλοσοφία και ο ελληνικός μυστικισμός επανέρχονται ως αντίδοτο στον σύγχρονο υλισμό.

8.3 Η έννοια της παγκόσμιας ταυτότητας

Ο ελληνισμός ήταν ανέκαθεν κοσμοπολίτικος—όχι ισοπεδωτικός, αλλά ενοποιητικός.

8.4 Η τέχνη και η αισθητική αναζητούν ρίζες

Η αρχαία ελληνική έννοια του κάλλους επιστρέφει σε αρχιτεκτονική, design, πολιτισμό.

8.5 Ο ελληνικός ανθρωπισμός γίνεται πάλι αναγκαίος

Η ιδέα ότι ο άνθρωπος έχει αξία, νόηση και δυνατότητα αυτοπραγμάτωσης είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ.

9. Συμπέρασμα — Το Ελληνιστικό Όραμα είναι ένα συνεχές ρεύμα που δεν σταματά

Το ελληνιστικό όραμα δεν είναι παρελθόν.
Είναι μια ζώσα δύναμη που διασχίζει 2.500 χρόνια και συνεχίζει να καθορίζει τον σύγχρονο πολιτισμό.

Από τον Αλέξανδρο και τον Αριστοτέλη
ως τον Πλωτίνο και τον Πρόκλο,
από τους βυζαντινούς μυστικούς
ως τους λόγιους της Αναγέννησης,
και από εκεί στους φιλοσόφους του Διαφωτισμού,
στους ποιητές του 20ού αιώνα,
και στον σημερινό αναζητητή του νοήματος.

Το Ελληνιστικό Όραμα δεν τελείωσε με την αρχαιότητα —
είναι μια πορεία που συνεχίζεται, που μεταμορφώνεται,
και που σήμερα καλεί ξανά τον άνθρωπο να σταθεί στο ύψος της ίδιας του της ψυχής.