Εισαγωγή
Ο όρος Homo Universalis —ο καθολικός, ο ολοκληρωμένος Άνθρωπος— συνήθως συνδέεται με την Αναγέννηση και μορφές όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Όμως η ιδέα αυτή, ότι ο άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει όλες του τις δυνάμεις, να ενσαρκώσει την Αρμονία του Κόσμου και να γίνει «μέτρον πάντων», γεννήθηκε στην Ελλάδα. Ο Ελληνισμός υπήρξε η πρώτη πνευματική μήτρα που συνέλαβε τον άνθρωπο ως μικρό θεό, ως ον που μπορεί να εξελιχθεί απεριόριστα μέσα από την Παιδεία, την Αρετή και την Ένωση με το Θείο.
Ο Οικουμενικός Άνθρωπος του Ελληνισμού δεν είναι απλώς ένα ιδεώδες πολίτη του κόσμου, αλλά μια οντολογική πραγματικότητα: ο άνθρωπος ως αντανάκλαση του Όλου, ως ανθρωποκοσμία, όπου ο μικρός και ο μεγάλος κόσμος συναντιούνται.
1. Η Ελληνική Αρχή του Οικουμενισμού
Η λέξη Οικουμένη προέρχεται από το ρήμα οικώ – κατοικώ, διαμένω. Δηλώνει τον κόσμο ως κοινό σπίτι της ανθρωπότητας. Όμως για την ελληνική συνείδηση, η Οικουμένη δεν ήταν ένα απλό γεωγραφικό σύνολο· ήταν η πνευματική επέκταση του Λόγου. Όταν ο Αλέξανδρος ξεκινά προς την Ανατολή, δεν μεταφέρει απλώς ένα κράτος, αλλά ένα πνεύμα — το φως της Παιδείας και της Ελευθερίας.
Εκεί θεμελιώνεται ο πρώτος αληθινός οικουμενισμός: ο Ελληνικός. Η Ελλάδα δεν προσπάθησε να ομογενοποιήσει, αλλά να ενοποιήσει. Η ενότητα μέσα από τη διαφορά ήταν ο νόμος της. Έτσι, στην Ελληνιστική Εποχή, ο κόσμος έγινε ένας κοινός πνευματικός τόπος όπου η Ανατολή και η Δύση συναντιούνται. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, η θεουργία των Νεοπλατωνικών, και αργότερα η Χριστική Σοφία, έγιναν τα νήματα ενός οικουμενικού ανθρωπισμού.
2. Ο Άνθρωπος ως Μικρόκοσμος
Ο Πλάτων, στον Τίμαιο, διδάσκει ότι ο κόσμος είναι ζωντανό, έμψυχο και νοερό ον· ο άνθρωπος, κατ’ εικόνα του, περιέχει τον ίδιο νόμο. Ο άνθρωπος, λέει, είναι ένας μικρός κόσμος όπου ο νους, η ψυχή και το σώμα αντιστοιχούν στα τρία επίπεδα της ύπαρξης του σύμπαντος.
Στον Ερμή τον Τρισμέγιστο η ιδέα αυτή βαθαίνει: όπως επάνω, έτσι και κάτω· όπως κάτω, έτσι και επάνω. Εδώ ο άνθρωπος γίνεται ιερέας του Κόσμου, μεσολαβητής ανάμεσα στον Θεό και τη Φύση. Η αποστολή του είναι να ενώσει τα χωρισμένα, να εναρμονίσει τον κόσμο μέσα από τη δική του μεταμόρφωση.
Αυτός ο Μικρόκοσμος σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι απλό πλάσμα, αλλά μέθεξη του Θείου Λόγου. Εκεί βρίσκεται η αρχή του Homo Universalis: ο άνθρωπος ως αντανάκλαση του Όλου, που καλείται να ενσαρκώσει την αρμονία του Ενός.
3. Ο Χριστός και η Ελληνική Καθολικότητα
Όταν η χριστιανική αποκάλυψη συνάντησε το ελληνικό πνεύμα, γεννήθηκε η ιδέα του Θεανθρώπου. Ο Χριστός, ως καθολικός Άνθρωπος, ενώνει τον Θεό και τον άνθρωπο μέσα σε ένα πρόσωπο, αποκαλύπτοντας τη δυνατότητα όλης της ανθρωπότητας να μετέχει στο Άκτιστο Φως.
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς θα πει ότι ο τέλειος γνώστης γίνεται «όμοιος με τον Θεό» μέσω της αγάπης και της γνώσης. Ο Άγγελος Σικελιανός, πολλούς αιώνες αργότερα, θα αναβιώσει το ίδιο όραμα: ο άνθρωπος ως ιερατικό όργανο του Όλου, που ενώνει μέσα του τη γη και τον ουρανό.
Η Χριστολογία του Ελληνισμού δεν ήταν νομική ή ηθική· ήταν κοσμική και οντολογική. Ο Χριστός, ως Φως Αληθινό, επανέφερε την ελληνική ιδέα του Λόγου στην υπέρτατη μορφή της: ο άνθρωπος μπορεί να αναγεννηθεί εν Πνεύματι και να γίνει πραγματικά Οικουμενικός.
4. Η Αναγέννηση του Homo Universalis
Στην Αναγέννηση, όταν η Ελλάδα ανακαλύπτεται ξανά, ο Homo Universalis ξαναζωντανεύει. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα, ο Μαρσίλιο Φιτσίνο – όλοι επηρεασμένοι από τον Πλάτωνα και τους Νεοπλατωνικούς – διακηρύσσουν ότι ο άνθρωπος είναι εικόνα του Θεού μέσω της ελευθερίας.
Όμως η ρίζα αυτού του οράματος παραμένει ελληνική: η πεποίθηση ότι η Αλήθεια είναι η Αρμονία του Όλου και ότι ο άνθρωπος μπορεί να γίνει ο συντονιστής αυτής της αρμονίας.
Σήμερα, στον 21ο αιώνα, όπου η ανθρωπότητα ζει μέσα στον κατακερματισμό, τον τεχνοκρατικό εγωκεντρισμό και την πνευματική αμνησία, η ελληνική ιδέα του Οικουμενικού Ανθρώπου επιστρέφει ως γιατρικό. Επαναφέρει την Αρμονία του Λόγου εκεί όπου κυριαρχεί η διάσπαση.
5. Συμπέρασμα: Ο Έλληνας ως Αρχέτυπο του Οικουμενικού
Ο Έλληνας, όταν ζει το πνεύμα του, είναι από τη φύση του οικουμενικός. Δεν ανήκει σε ένα έθνος ως άθροισμα σωμάτων, αλλά σε ένα έθνος ψυχών. Ο Έλληνας αναζητά το Όλον, μεταμορφώνει το μερικό σε καθολικό και ανυψώνει το ανθρώπινο στο Θείο.
Ο Homo Universalis του Ελληνισμού είναι ο άνθρωπος που έμαθε να βλέπει τον Θεό μέσα του, να σέβεται τον άλλον ως εαυτό του, και να δημιουργεί έναν κόσμο μέσα στην Αλήθεια, την Ελευθερία και την Αγάπη. Εκεί όπου ανάβει η Ελληνική Φλόγα, ο άνθρωπος παύει να είναι φυλακισμένος της ύλης και γίνεται πολίτης του Ουρανού.
Εν κατακλείδι:
Ο Ελληνικός Οικουμενισμός δεν είναι ιδεολογία, αλλά αποκάλυψη του Ανθρώπου. Ο Homo Universalis δεν είναι ένα όνειρο περασμένων εποχών, αλλά η εσωτερική κλήση κάθε ελληνικής ψυχής: να αναγνωρίσει ότι ο Θεός, ο Κόσμος και ο Άνθρωπος είναι Ένα.