«Ένα σκιερό σημείο στην ελληνική θρησκεία είναι ότι πολέμησε τη φιλοσοφία και μάλιστα τη φιλοσοφία της φύσης».
(Σ. Γκίκας, Η Αρχαία Ελληνική Θρησκεία ως Κοσμοθεωρία, Αέροπος, τ. 23, σ. 7)
1. Η Θρησκεία των Ελλήνων: Μύθος, Τελετή, Ιερό
Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν διέθετε «ιερά βιβλία» ούτε αυστηρό δόγμα, όπως άλλες θρησκείες. Η βάση της ήταν οι μύθοι – ποιητικές αφηγήσεις για θεούς και ήρωες – καθώς και οι λατρευτικές πρακτικές: θυσίες, αγώνες, μυστήρια. Η θρησκεία λειτουργούσε ως πλέγμα κοινωνικής συνοχής και πολιτισμικής ταυτότητας. Το ιερό και το θείο ενσαρκώνονταν σε πρόσωπα: ο Δίας, η Αθηνά, ο Απόλλων.
Όμως η ίδια αυτή προσωποποίηση του θείου γινόταν συχνά αντικείμενο αμφισβήτησης. Οι ποιητικοί μύθοι, γεμάτοι με ανθρωπομορφισμούς και πάθη, άφηναν χώρο στην κριτική – και εκεί ακριβώς γεννήθηκε η φιλοσοφία.
2. Η Φιλοσοφία της Φύσης: Από τον Μύθο στον Λόγο
Οι πρώτοι φιλόσοφοι της Ιωνίας, όπως ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Ηράκλειτος, επιχείρησαν να εξηγήσουν τον κόσμο όχι με μύθους, αλλά με αρχές φυσικές: το ύδωρ, το άπειρον, το πυρ. Εισήγαγαν τη λογική σκέψη και αναζήτησαν τον καθολικό νόμο πίσω από την πολυμορφία των φαινομένων.
Αυτή η προσπάθεια θεωρήθηκε απειλή για την παραδοσιακή θρησκεία. Γιατί;
-
Αν η φύση εξηγείται με φυσικές αρχές, τότε οι θεοί χάνουν τον ρόλο τους ως ρυθμιστές.
-
Αν η γένεση του κόσμου αποδίδεται σε αέναες δυνάμεις, οι μυθολογικές κοσμογονίες περιθωριοποιούνται.
-
Αν το θείο δεν είναι πλέον ο ανθρωπόμορφος Δίας αλλά ο «λόγος» του Ηρακλείτου ή το «ον» του Παρμενίδη, τότε αλλάζει ο ίδιος ο τρόπος που ο άνθρωπος σχετίζεται με το ιερό.
3. Θρησκεία εναντίον Φιλοσοφίας;
Δεν είναι τυχαίο ότι κάποιοι φιλόσοφοι συγκρούστηκαν με τις θρησκευτικές αντιλήψεις:
-
Ο Ξενοφάνης γελοιοποίησε την ανθρωπομορφική εικόνα των θεών.
-
Ο Αναξαγόρας κατηγορήθηκε για αθεΐα επειδή εξηγούσε τον Ήλιο ως «πύρινη μάζα» κι όχι θεότητα.
-
Ο Σωκράτης καταδικάστηκε και για «ασέβεια προς τους θεούς της πόλης».
Αυτές οι αντιθέσεις δείχνουν ότι υπήρξε όντως μια πάλη ανάμεσα στο μυθικό–θρησκευτικό και το φιλοσοφικό–λογικό στοιχείο.
4. Από τη Σύγκρουση στη Σύνθεση
Όμως, αν μείνουμε μόνο στη σύγκρουση, χάνουμε τη βαθύτερη εικόνα. Γιατί η ίδια η ελληνική θρησκεία, με την ευελιξία και την ποιητική της μορφή, άφηνε χώρο στη φιλοσοφία να ανθίσει. Δεν υπήρξε ποτέ απόλυτη καταπίεση, αλλά μια δημιουργική ένταση.
-
Ο Πλάτων, αν και κριτικός προς τους ποιητικούς μύθους, μίλησε για το θείο ως «Αγαθό» – μια έννοια που ξεπερνά τον μύθο αλλά εμπνέεται από την ελληνική θρησκευτική αναζήτηση.
-
Ο Αριστοτέλης, με τον «πρώτο κινούν ακίνητο», προσφέρει μια φιλοσοφική θεολογία που συνεχίζει την ελληνική λατρεία του Ουρανού και της Αρχής.
-
Οι Στωικοί ερμήνευσαν τον Δία ως Λόγο, δίνοντας φιλοσοφική υπόσταση στο θείο.
5. Συμπέρασμα: Μια Γόνιμη Αντίφαση
Η παρατήρηση του Σ. Γκίκα ότι η ελληνική θρησκεία πολέμησε τη φιλοσοφία της φύσης έχει βάση, αν δούμε τις συγκρούσεις, τις δίκες και τις κατηγορίες. Όμως, η ίδια αυτή «πάλη» ήταν και το κλειδί της δημιουργίας: μέσα από την αντίθεση, μύθος και λόγος αλληλεπίδρασαν και γέννησαν κάτι μοναδικό.
Η Ελλάδα δεν εγκατέλειψε ποτέ το ιερό, ούτε όμως και τη λογική. Στο σταυροδρόμι θρησκείας και φιλοσοφίας γεννήθηκε η παγκόσμια κοσμοαντίληψη που μέχρι σήμερα τρέφει τη σκέψη μας.